Snežana Bajčeta: Mediji u evropskom digitalnom paketu

Svaka treća osoba danas izbjegava vijesti. Novija istraživanja pokazuju da se oni koji vijesti prate onlajn više oslonjaju na sistem preporučivanja TikToka, Snepčeta i Instagrama, mreža kojima dominiraju influenseri i poznate ličnosti, nego Fejsbuka ili Tvitera. Medijsko okruženje je mobilno, digitalno i platformsko pa se publika informiše drugačije. Povjerenje u medije i dalje nezaustavljivo pada, a uslovi i modeli poslovanja radikalno se mijenjaju. Izgleda da je jedina konstanta digitalnog svijeta promjena.

Međutim, demokratsko društvo nezamislivo je bez kvalitetno informisanih građana i građanki. Evropska unija podvlači da u vrijeme ekspanzije onlajn platformi, koje su postale “čuvari kapija” na digitalnom tržištu informacija, evropske javne vrijednosti moraju biti sačuvane, fer konkurencija je neophodna, a nelegalni sadržaj se mora suzbijati na sistemski način. Sigurno, transparentno i odgovorno digitalno okruženje Brisel sada propisuje slovom zakona pošto su krajem 2022. godine usvojeni temeljni propisi novog “Digitalnog paketa”. Kako će se ove visoko postavljene normativne ambicije odraziti na medije? Nudi li novi evropski regulatorni paket za digitalnu budućnost ruku spasa oslabljenoj medijskoj industriji i poljuljanoj novinarskoj profesiji? Najzad, da li će i zemlje iz EU susjedstva osjetiti “briselski efekat”?

Medijska industrija je jedna od onih u kojima je ekspanzija onlajn platformi sasvim izmijenila pravila, poslovanje, vrijednosti i prakse. Ekonomija žongliranja pažnjom između publike i oglašivača, na kojoj su mediji od prvih decenija XIX vijeka do danas zasnivali poslovanje, sada je metrički i na podacima istančana. Međutim, mediji su status mečmejkera (machmaker) oglašivača i publike izgubili u korist digitalnih platformi, koje su postale centralna čvorišta digitalnog ekosistema. Što su glomaznije i imaju više korisnika generišu veći profit ali i postaju dominantnije u tržišnom posredovanju usluga. Tako radi winner-takes-all logika digitalnog mehanizma, prema kojoj su najveće platforme postale ključni “čuvari kapija” koji diktiraju pravila i strukturu ekosistema u kojem su mediji samo jedan od korisnika.

Uz razoreni poslovni model i klasična redakcija sve više postaje dio medijske istorije. Zajednica koja učestvuje u produkciji i distribuciji vijesti kontinuirano raste i uključuje sve više profesija i zanimanja. To ne znači da se uslovi novinarskog rada poboljšavaju. Naprotiv, prvi nivo ranjivosti otvorene profesije je prekarni rad njenih poslenika. Uz to rastu i pritisci, kontrola, nadzor, prijetnje i uopšte nebezbjednost novinara. Najzad, nove medijske navike publike ovu dinamiku održavaju više nego što je dovode u pitanje. U zapadno-balkanskom balonu problemi održivosti medija u digitalnim okolnostima su još složeniji, a inicijative za unapređenje stanja su sporadične i sa skromnim efektima.

Evropska unija, sa druge strane, nastoji da sveobuhvatno pristupi ukupnom digitalnom ekosistemu. Naime, evropski “Digitalni paket” (Digital Services Package), koji uključuje Akt o digitalnim uslugama (Digital Services Act - DSA) i Akt o digitalnim tržištima (Digital Markets Act - DMA) u centru je regulatorne transformacije koja nastoji da omogući digitalno okruženje po mjeri građana i građanki Evropske unije. Ukratko, sve što je nelegalno oflajn, u EU postaje nelegalno i onlajn, regulišu se sve digitalne usluge od veb sajtova do digitalne infrastrukture i onlajn platformi, a prava korisnika usluga štite se u svim djelovima digitalnog svijeta.

Prema DSA, u skladu sa vrstom servisa i srazmjerno broju korisnika platformama raste odgovornost, obaveze transparentnog poslovanja i sistemskog suzbijanja različitih rizika koji ugrožavaju prava i slobode. Uvode se visoke kazne, čak do 6 procenata ukupnog godišnjeg obrta za nepoštovanje zabrana usmjerenog oglašavanja namijenjenog deci košćenjem osjetljivih podataka, a za prekršaje DMA kazne mogu biti i do 10 procenata godišnjeg obrta.

Ukoliko izbjegavaju nove obaveze, njihovo poslovanje na teritoriji EU može biti i zabranjeno. Veoma velike onlajn platformame i pretraživači, među kojima su Meta, Google, YouTube, Amazon, Apple Store, imaju niz obaveza u cilju sprečavanja monopolističke tržišne pozicije, podsticanja konkurentnosti i fer praksi prema svim korisnicima.

Horizontalnim pristupom i institucionalnom bazom koja uključuje spektar aktera, od korisnika do Evropske komisije, nova evropska regulativa se fokusira na sistemske uzroke problema u digitalnom ekosistemu, koji su istovremeno i fundament poslovanja platformi. Novi akti adresiraju platformske procedure a ne jedinice sadržaja, strukturu digitalnog tržišta a ne pojedinačne izazove i skaliraju kaznenu politiku prema uticaju i značaju platforme u evropskom digitalnom prostoru.

Ukoliko regulacija bude uspješna, njene efekte će osjetiti svi u evropskom digitalnom prostoru. Neizostavno, i medijska industrija. Sistemsko regulisanje digitalnog tržišta trebalo bi da bude posebno podsticajno za održivost, prije svega malih medija. Odredbama koje ograničavanju arbitrarnu platformsku moderaciju novinarskog sadržaja, novi propisi štite slobode, nezavisnost i pluralizam medija. Regulisanje politika, procedura i alata koji se koriste u svrhu moderiranja sadržaja znači da svaka intervencija u sadržaj mora biti najavljena i obrazložena. Medijima je omogućena i procedura podnošenja žalbi, koje se rešavaju interno ili pred ovlašćenim tijelima. Najzad, ukoliko su intervencije u sadržaj česte i neutemeljene, one potpadaju pod rizike najvišeg nivoa za koji se aktiviraju sistemske mjere suzbijanja. Posebna zaštita trebalo bi da podstakne povoljan ambijent za slobodne medije i vodi ka uspostavljanja zdravijeg informativnog ekosistema.

Globalna otvorenost digitalnog svijeta mogla bi da znači pozitivne efekte novih propisa i izvan EU. Međutim, ovu regulatornu prekretnicu ne bi trebalo pasivno posmatrati i čekati njene potencijalne indirektne dobiti. EU je sa novom generacijom propisa trenutno globalni lider u regulaciji digitalnog ekosistema. Za zemlje Zapadnog Balkana bi zauzimanje istog normativnog pravca i pridruživanje evropskom digitalnom tržištu moglo da bude značajna prilika i međukorak u dugom i izazovnom procesu evropskih integracija.

Mr Snežana Bajčeta,
istraživačica u SHARE fondaciji i doktorandkinja na Fakultetu političkih nauka Univerziteta u Beogradu

Produkcija se realizuje je u okviru Programa malih medijskih grantova koji finansira Ambasada SAD a administrira Nezavisno udruženje novinara Srbije. Stavovi, mišljenja i zaključci izneseni u projektu nužno ne izražavaju stavove NUNS i Ambasade SAD već isključivo autora.